Περιπέτειες των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής στον Πειραιά του 1923

Στις 11 Σεπτεμβρίου του 1922, η Μικρασιατική Καταστροφή, που έχει μόλις συντελεστεί, θα προκαλέσει κίνημα του στρατού και του ναυτικού στη Χίο και τη Λέσβο με αποτέλεσμα να συγκροτηθεί επαναστατική επιτροπή με μέλη τους πρωτεργάτες του κινήματος: τους συνταγματάρχες Νικόλαο Πλαστήρα ως εκπρόσωπο του στρατού της Χίου και Στυλιανό Γονατά ως εκπρόσωπο του στρατού της Λέσβου, καθώς και τον αντιπλοίαρχο Δημήτριο Φωκά ως εκπρόσωπο του ναυτικού. Στις 13 Σεπτεμβρίου τα πλοία με τον στρατό έφτασαν στο Λαύριο και την επομένη ο βασιλιάς Κωνσταντίνος παραιτήθηκε και έφυγε για την Ιταλία. Βασιλιάς ανακηρύχθηκε ο γιος του και διάδοχος Γεώργιος Β’. Η επαναστατική επιτροπή ανέθεσε τη διεθνή εκπροσώπηση της χώρας στον Ελευθέριο Βενιζέλο, αλλά την κυβέρνηση ανέλαβε στο τέλος ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου, που κήρυξε αβασίλευτη δημοκρατία εντός του επομένου έτους. Το έργο της αποκατάστασης των προσφύγων έπεσε στους ώμους της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων από τον Οκτώβριο του 1922 ενώ τον Νοέμβριο της ίδιας χρονιάς έγινε η Δίκη των Έξι για τις ευθύνες της Καταστροφής. Η αποκατάσταση του προσφυγικού πληθυσμού δεν ήταν εύκολη και εκείνοι που βρέθηκαν στον Πειραιά μετά την Καταστροφή αναγκάστηκαν να υποστούν μεγάλες περιπέτειες.

Αυτή την εξαιρετικά ταραγμένη περίοδο, που δείχνει τις άμεσες συνέπειες της απώλειας της Σμύρνης και της κατάρρευσης του μικρασιατικού μετώπου στην κοινωνία και στην οικονομία της επίσης ρημαγμένης Ελλάδας, αναλαμβάνει να εξιστορήσει το κόμικ του Θανάση Πέτρου «1923», το οποίο μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ίκαρος ως συνέχεια του εικονογραφημένου ιστορικού του μυθιστορήματος «1922» (Ίκαρος, 2021). Η ιδέα για το «1922» ξεκίνησε από το αμέσως προηγούμενο εικονογραφημένο μυθιστόρημα του Πέτρου, που τιτλοφορείται «Οι όμηροι του Γκαίρλιτς» (Ίκαρος 1920), και το οποίο έχει ως θέμα του τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον Εθνικό Διχασμό.

Ολοκληρώνοντας την τριλογία του για το εθνικό τραύμα του Εθνικού Διχασμού και της Μικρασιατικής Καταστροφής, ο Πέτρου ενδιαφέρεται στο καινούργιο του κόμικ πρωτίστως για τον κοινωνικό διασυρμό της προσφυγιάς το 1923. Εξόριστοι, πάμφτωχοι, ανέστιοι, άστεγοι και δραματικά ασκεπείς, οι πρόσφυγες θα βιώσουν στον Πειραιά την πιο βαριά έκπτωση της ζωής τους. Και δεν πρόκειται μόνο για τους άσκοπα μετακινούμενους στρατιώτες του μετώπου, που περιφέρονται εξαθλιωμένοι στο λιμάνι, για τους μίζερους χώρους στους οποίους στοιβάζονται άντρες, γυναίκες και παιδιά, ή για το μίσος το οποίο τρέφουν οι ντόπιοι για τους ξενομερίτες, αλλά και για την εκπόρνευση των νεαρών κοριτσιών που πέφτουν στα δίχτυα του πειραιώτικου υπόκοσμου του τζόγου και των Βούρλων (της κατοπινής Τρούμπας). Ο Πέτρου έχει συνεργαστεί, δημοσιεύοντας κόμικς, με μια μεγάλη γκάμα εντύπων: από το «9» της «Ελευθεροτυπίας» μέχρι τη «Βαβέλ» και τη «Γαλέρα». Έχει επιπλέον δημοσιεύσει (για να μείνουμε στις πρόσφατες δουλειές του), σε συνεργασία με τον Δημήτρη Βανέλλη, το graphic novel «Γιαννούλης Χαλεπάς: ο μύθος της νεοελληνικής γλυπτικής» (εκδόσεις Πατάκη, 2019). Η συνεργασία των δυο είχε ως αποτέλεσμα την κατ’ επανάληψη μεταφορά ελληνικών λογοτεχνικών κειμένων σε κόμικς: από Δημοσθένη Βουτυρά, Κ. Π. Καβάφη και Ανδρέα Καρκαβίτσα μέχρι Κώστα Καρυωτάκη, Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη και Μ. Καραγάτση. Πρόσφατο είναι και το graphic novel «Γρα-Γρου» (εκδόσεις Ίκαρος, 2017), φτιαγμένο σε συνεργασία με τον Τάσο Ζαφειριάδη και τον πεζογράφο Γιάννη Παλαβό. Στο «1923», ο Πέτρου αναδεικνύει υποδειγματικά το αδιέξοδο του καθημερινού βίου των προσφύγων πίσω από τα μείζονα πολιτικά και ιστορικά γεγονότα. Και αυτό χάρη στα μουντά και μελαγχολικά χρώματα του σκίτσου του, του οποίου οι γραμμές διαταράσσονται όταν πρόκειται να μιλήσουν για τις μαζικές πολιτικές συγκρούσεις της εποχής, με την Αριστερά να αναλαμβάνει πρωταγωνιστικό ρόλο στις εξελίξεις. Κάτι τέτοιο όμως δεν κάνει και η λογοτεχνία με το καυτό ποτάμι της Ιστορίας; Ο Πέτρου βάζει στο σκίτσο του τις ιστορίες καθημερινών ανθρώπων, οι οποίοι έχοντας ξαφνικά απωλέσει τα πάντα, πρέπει να τα πάρουν όλα από την αρχή. Αν καταφέρουν, βεβαίως, να σταθούν στα πόδια τους και να ανακαλύψουν εκ νέου τις δυνάμεις τους σε έναν περίγυρο όπου τα πάντα είναι έτοιμα να εξαφανιστούν.

Β. Χατζηβασιλείου για το ΑΠΕ